Hồng Kông là thuộc địa của Anh từ năm 1841, ngoại trừ 4 năm Nhật Bản chiếm đóng từ năm 1941 - 1945 trong giai đoạn Thế chiến 2.
Chiến tranh Nha phiến
Ngược dòng lịch sử, vào thập niên 1820 và 1830, Anh tiến tới kiểm soát các khu vực của Ấn Độ và có ý định trồng bông ở những vùng đất này để giảm lượng nhập khẩu từ Mỹ. Sau khi tham vọng trên thất bại, người Anh nhận ra rằng có thể chuyển sang trồng anh túc với tốc độ khai thác nhanh chóng hơn. Thuốc phiện chế biến từ hoa anh túc được vận chuyển trái phép vào Trung Quốc dưới triều đại nhà Thanh với khối lượng cực lớn, mang đến nguồn lợi nhuận khổng lồ cho Anh. Sau đó, Anh tiến tới muốn đòi quyền tự do buôn bán nha phiến từ Ấn Độ sang Trung Quốc trong khi nhà Thanh có lệnh nghiêm cấm, theo chuyên trang History.
Hồng Kông trong thập niên 1980
AFP
Chiến tranh nha phiến lần 1 giữa Anh và Trung Quốc chính thức nổ ra vào năm 1840. Thua trận, năm 1842 nhà Thanh buộc phải ký vào Hiệp ước Nam Kinh nhường lãnh thổ cho bên thắng cuộc, chính thức đánh dấu sự chuyển giao đảo Hồng Kông với thời hạn vĩnh viễn cho người Anh. Năm 1860, nhà Thanh tiếp tục thua trận trong Chiến tranh nha phiến lần 2, và Anh tiến hành sáp nhập bán đảo Cửu Long và bán đảo Stonecutter vào Hồng Kông thông qua Công ước Bắc Kinh. Đến năm 1898, Hồng Kông tiếp tục được mở rộng khi Anh ký thuê khu Tân Giới và các đảo xa trong vòng 99 năm, tức đến năm 1997.
Bất chấp hợp đồng thuê có thời hạn đối với Tân Giới, phần lãnh thổ này nhanh chóng được phát triển và hòa nhập với phần còn lại của Hồng Kông. Khi gần đến hạn chấm dứt hợp đồng, và trong bối cảnh các cuộc đàm phán căng thẳng diễn ra vào thập niên 1980 về tương lai của Hồng Kông, việc tách rời các vùng lãnh thổ và chỉ chuyển giao Tân Giới cho Trung Quốc là điều bất khả thi. Bên cạnh đó, trong tình trạng đất đai và tài nguyên thiên nhiên hiếm hoi ở Hồng Kông, nhiều dự án đầu tư cơ sở hạ tầng quy mô lớn được triển khai ở Tân Giới. Thậm chí, có nhiều kế hoạch được ấn định sau ngày 30.6.1997, tức sau khi Trung Quốc đã tiến hành việc tiếp quản.
Thủ tướng Anh Margaret Thatcher và Thủ tướng Trung Quốc Triệu Tử Dương trong lễ ký kết năm 1984 quyết định việc bàn giao lại Hồng Kông cho Trung Quốc
Cuộc chiến thương thuyết không khoan nhượng
Để có được kết quả trên, Trung Quốc đã tốn không ít công sức. Khi giành được ghế ở LHQ vào năm 1971, Trung Quốc tích cực vận động ngoại giao nhằm tiến tới giành lại quyền kiểm soát cả Hồng Kông lẫn Ma Cao. Đến năm 1972, Đại hội đồng LHQ thông qua nghị quyết loại bỏ Hồng Kông và Ma Cao khỏi danh sách thuộc địa.
Đến tháng 3.1979, ông Murray MacLehose, Thống đốc Hồng Kông, lần đầu tiên thăm chính thức Trung Quốc. Khi gặp nhà lãnh đạo Đặng Tiểu Bình, ông MacLehose chủ động hỏi về chủ quyền của Hồng Kông. Đây được xem là động thái nhằm giải quyết thách thức liên quan đến việc sắp xếp các hợp đồng cho thuê bất động sản và những hợp đồng cho vay ở Hồng Kông, kết thúc vào năm 1997.
Chuyến thăm của ông MacLehose đã vén lên bức màn về câu hỏi liên quan chủ quyền của Hồng Kông. Anh biết về ý định của Trung Quốc nhằm lấy lại quyền kiểm soát lãnh thổ và bắt đầu những bước sắp xếp để đảm bảo duy trì lợi ích tại đây, cũng như có thể rút khỏi nơi này trong trường hợp khẩn cấp. Ba năm sau, Đặc phái viên Edward Heath của chính quyền Thủ tướng Anh Margaret Thatcher đến Bắc Kinh. Trong cuộc gặp với đại diện Anh, ông Đặng Tiểu Bình đưa ra kế hoạch biến Hồng Kông thành đặc khu kinh tế, cho phép duy trì hệ thống tư bản của lãnh thổ dưới chủ quyền của Trung Quốc.
“Quả trứng vàng” Hồng Kông
Sau thời gian cải cách dưới thời thuộc địa Anh, Hồng Kông bứt phá trở thành một trong những trung tâm tài chính và cảng thương mại quan trọng bậc nhất thế giới.
Từ đầu những năm 1960 đến thập niên 1990, Hồng Kông là một trong “bốn con hổ châu Á”, bên cạnh Singapore, Hàn Quốc, Đài Loan. Đây là 4 nền kinh tế thiết lập các tiêu chuẩn cho đa số nền kinh tế đang phát triển khác ở châu Á hướng đến. Năm 1995, GDP của Hồng Kông đạt hơn 150 tỉ USD, với GDP bình quân đầu người hơn 24.000 USD, cao hơn cả Úc vào thời điểm đó. Với dân số khoảng 6,5 triệu người trong năm 1997 và đạt tỷ lệ tăng trưởng kinh tế từ 5 - 6% trong vòng 5 năm gần nhất, Hồng Kông được xem là “quả trứng vàng” vào lúc bấy giờ.
Trong lúc chính quyền Thủ tướng Thatcher muốn tiếp tục sự hiện diện của Anh tại Hồng Kông, Trung Quốc lại đưa ra lập trường ngược lại: Bắc Kinh không chỉ muốn lấy Tân Giới mà còn từ chối công nhận các hiệp ước ký kết sau 2 cuộc Chiến tranh nha phiến, với nội dung giao nộp vĩnh viễn Hồng Kông và bán đảo Cửu Long cho Anh. Tháng 9.1982, Thủ tướng Thatcher đến Bắc Kinh, trở thành thủ tướng Anh đầu tiên công du nước này. Khi gặp ông Đặng Tiểu Bình, Thủ tướng Thatcher nhắc lại tính hợp lệ của việc gia hạn hợp đồng thuê Hồng Kông, đặc biệt là 3 hiệp ước liên quan. Tuy nhiên, ông Đặng Tiểu Bình bác bỏ khả năng thỏa hiệp về vấn đề chủ quyền của Hồng Kông. Trung Quốc đã lên kế hoạch đoạt lại Hồng Kông bằng vũ lực nếu đàm phán thất bại.
Ngày 19.12.1984, Tuyên bố chung Anh - Trung Quốc được ký kết tại Bắc Kinh. Theo đó, Trung Quốc sẽ nối lại việc thực thi chủ quyền với Hồng Kông từ ngày 1.7.1997. Chính quyền Bắc Kinh cũng công bố các chính sách cơ bản đối với lãnh thổ này. Được thực thi theo chính sách “Một quốc gia, hai chế độ”, Hồng Kông được phép giữ nguyên tình trạng ban đầu, với hệ thống lập pháp, lực lượng cảnh sát độc lập và duy trì quyền tự do cho người dân trong 50 năm kể từ ngày chuyển giao. Nếu tuân thủ đúng thỏa thuận đó, Hồng Kông sẽ không thay đổi cho đến năm 2047.
Đến nửa đêm 1.7.1997, Hồng Kông chính thức chuyển sang giai đoạn mới. Có mặt tại buổi lễ là Thủ tướng Anh Tony Blair, Thái tử Charles, Chủ tịch Trung Quốc Giang Trạch Dân và Ngoại trưởng Mỹ Madeleine Albright. Lễ bàn giao được truyền trực tiếp toàn thế giới, và thường được xem là dấu chấm hết cho thời kỳ thuộc địa Anh tại châu Á - Thái Bình Dương.
